باسمه تعالی

نکاتی در باره خطبه 13 و 14 نهج البلاغه

در نکوهش اهل بصره بعد از جنگ جمل:

 كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ، وَ ‏أَتْباعَ‏ ‏الْبَهِيمَةِ، ‏رَغا فَأَجَبْتُمْ، وَ ‏عُقِرَ فَهَرَبْتُمْ، ‏أَخْلاقُكُمْ‏ ‏دِقاقٌ‏، وَ عَهْدُكُمْ شِقاقٌ، وَ دِينُكُمْ نِفاقٌ، وَ ماؤُكُمْ ‏زُعاقٌ‏، وَ الْمُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ ‏مُرْتَهَنٌ‏ بِذَنْبِهِ، وَ الشَّاخِصُ عَنْكُمْ مُتَدارَكٌ بِرَحْمَةٍ ‏مِنْ‏ رَبِّهِ، كَأَنِّى بِمَسْجِدِكُمْ ‏كَجُؤْجُوءِ ‏سَفِينَةٍ، قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَلَيْهَا الْعَذابَ مِنْ فَوْقِها وِ مِن تَحْتِها، وَ غَرِقَ مَنْ فِى ضِمْنِها. و فى رواية: وَ ايْمُ اللَّهِ لَتُغْرَقَنَّ بَلْدَتُكُمْ حَتّى كَأَنِّى أَنْظُرُ إِلى مَسْجِدِها ‏كَجُؤْجُوءِ ‏سَفِينَةٍ ‏أَوْ ‏نَعامَةٍ ‏‏جاثِمَةٍ‏. و فى رواية: كَجُؤْجُوءِ طَيْرٍ فِى ‏لُجَّةِ ‏بَحْرٍ.

و فی مثل ذلک: أَرْضُكُمْ قَرِيبَةٌ مِنَ الْماءِ، بَعِيدَةٌ مِنَ السَّماءِ، خَفَّتْ عُقُولُكُمْ، وَ ‏سَفِهَتْ‏ ‏حُلُومُكُمْ‏، فَأَنْتُمْ ‏‏غَرَضٌ‏‏ ‏‏لِنابِلٍ‏‏، ‏وَ ‏أُكْلَةٌ ‏لِآكِلٍ‏، ‏وَ ‏‏فَرِيسَةٌ‏ ‏‏لِصائِلٍ‏‏.

این جملات منتخب سید رضی (ره) در کتاب شریف «نهج البلاغه» ، به عنوان خطبه 13 و 14 بر گرفته از خطبه ای طولانی در 18 صفحه است که کامل آن در کتاب «تمام نهج البلاغه» محقق بارع ، سید صادق موسوی به عنوان  خطبه 48 آمده است.

مؤلف کتاب گرانسنگ «تمام نهج البلاغه» طی بیست سال تحقیق و پژوهش در کتابخانه های معتبر برخی کشور های جهان اصل کامل خطبه های نهج البلاغه را جمع آوری کرده و در یک مجموعه قطور در 1551 صفحه منتشر کرده است. البته هدف مرحوم سید رضی چنین بوده که جملات بلیغ از خطبه ها و سخنان حضرت امیر المؤمنین (ع) را جمع آوری کند که مجموع خطبه ها در نهج البلاغه 241 خطبه و کلام و 79 رساله یا نامه است.

در کتاب «تمام نهج البلاغه» خطبه ها ، کلام ها ، وصایا ، رساله ها و.. را به ترتیب ذیل در دو فصل جدا کرده است:

در فصل اول: 61 خطبه ، 77 کلام ، 12 وصیت شفاهی و 16 دعا را جمع آوری کرده است.

در فصل دوم: 80 رساله یا نامه ، 4 عهد و 4 وصیت مکتوب را آورده است.

ترجمه خطبه ها:

شایان ذکر است که روزی حضرت امیر (ع) با جمعی از اصحابشان از کوفه به شهر بصره سفر کردند و خطاب به مردم آن شهر این خطبه طولانی را ایراد فرمودند. خطبه دارای مسائل تاریخی ، عقیدتی ، اجتماعی و سیاسی فراوانی است که علاقمندان می توانند به اصل آن مراجعه نماید. در اینجا ترجمه جملات منتخب سید رضی را می آوریم:

« شما سپاهیان آن زن (عایشه) بودید و پیروان آن حیوان (شتر عایشه) که چون بانگ برآورد اجابتش کردید و چون کشته شد پا به فرار گذاشتید. خلق و خویتان همه فرومایگی است و پیمانهایتان گسستنی. دینتان دوروئی و آبتان شور و ناگوار است. آن کس که در میان شما زیست کند گرفتار گناه خویش است ، و آنکه از میان شما رخت بربندد به رحمت پروردگارش رسیده است. گوئی مسجد شما را می بینم که چون سینه ی کشتی است بر روی دریا ، زیرا شهرتان در گرداب عذابی که خداوند از فرازش و فرودش فرستاده ، گرفتار است و همه ساکنان آن غرق شده اند.

«در روایتی چنین آمده است» : سوگند به خدا شهرتان در آب غرق می شود، چنانکه گوئی مسجدتان را می بینم که همانند سینه ی کشتی سر از آب بیرون دارد. یا همانند شترمرغی بر زمین خفته. (و در روایتی) چون سینه پرنده ای بر لجه دریا.

و در همین معنی: سرزمینتان به آب نزدیک است و از آسمان دور. مردمی سبک عقل هستید و بردباریتان سفیهانه. آماج هر تیر بلائید و طعمه ی هر خورنده و شکار هر کس که بر شما تاخت و تاز کند.

نکته ها در ارتباط با این خطبه:

1-    سراسر این خطبه در مذمت اهل بصره است که با فرماندهی طلحه و زبیر و عایشه به عنوان خونخواهی عثمان جنگ جمل را براه انداختند.

2-    طلحه و زبیر با اینکه با حضرت امیر (ع) بیعت کرده بودند اما چون طمع در ولایت کوفه و بصره داشتند و حضرت ولایت این دو شهر را در اختیار آنها قرار نداده بود بیعت خود را شکستند و به عنوان ناکثین ، عایشه را که دل خوشی از آن حضرت نداشت تحریک کردند و جنگ را بر آن حضرت و سپاهیانش تحمیل کردند.

3-    جنگ جمل بنا به نقل ابن ابی الحدید دو روز طول کشید. برخی هم تا یک هفته نوشته اند.

4-    در این جنگ حد اقل 2500 نفر از اصحاب جمل کشته شدند و شهدای اصحاب حضرت امیر (ع) هم حد اقل 500 نفر بودند. البته تلفات طرفین را خیلی بیش از اینها هم نوشته اند.

5-    پیامبر (ص) ضمن بیان اخبار غیبی، خطاب به همسرانش هشدار داده بود : «گویا یکی از شما را می بینم که سگ های حوأب بر او پارس می کنند». سپس به عایشه فرمود : « بپرهیز از این که تو او باشی». وقتی که سپاه جمل به بیابان حوأب رسیدند سگ های آنجا پارس کردند. عایشه بیاد سخن پیامبر افتاد ،آیه ی استرجاع به زبان جاری کرد و گفت : «مرا برگردانید ، نیازی به این سفر ندارم». در اینجا زبیر سوگند یاد کرد که اینجا حوأب نیست !

6-    اصحاب جمل برای شتر عایشه قداست و احترام ویژه ای قائل بودند! مدفوع آن را در کف دست خود خورد می کردند و می بوئیدند و می گفتتند: به به ! مدفوع شتر مادرمان بوی مشک می دهد! در تاریخ طبری ج4 ، ص 523 چنین آمده است : « یأخلون بعر الجمل فیفتّونه و یشمّونه ، و یقولون : بعر جمل امِّنا ، ریحه ریح المسک».

7-    در بحبوحه جنگ اصحاب حضرت امیر ندا سردادند که پاهای شتر عایشه را قطع کنید. چنین کردند که عایشه سقوط کرد و سپاه او پا به فرار گذاشتند ، (وَ عُقِرَ فَهَرَبْتُمْ) . و سپاه حضرت امیر پیروز شد.

8-    سپس عایشه را با کجاوه اش به منزل عبد الله ابن خلف بردند. بعد هم حضرت دستور داد او را با تنی چند از اصحاب خود به مدینه گسیل داشتند.

9-    پس از کشته شدن شتر عایشه ، حضرت دستور دادند جسد آن را آتش زدند و خاکستر آنرا به باد دادند تا بتی برای مردم نشود. در انتهای خطبه «تمام نهج البلاغه» آمده است که حضرت آنرا تشبیه به گوساله سامری میکند که حضرت موسی (ع) آنرا سوزاند و خاکسترش را به دریا ریخت. و در ادامه آیه مربوطه را قرائت کردند: قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيَاةِ أَن تَقُولَ لَا مِسَاسَ ۖ وَإِنَّ لَكَ مَوْعِدًا لَّن تُخْلَفَهُ ۖ وَانظُرْ إِلَىٰ إِلَٰهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًا ۖ لَّنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفًا. (سوره طه: 97).

10-نقل شده است که عایشه هرگاه قرآن می خواند و به آیه « وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ » ( احزاب : 33 ) می رسید می گریست.

11-در خصوص پیشگوئی حضرت از سیل شهر بصره مورخان نوشته اند که دو سیل عظیم در بصره آمد که یکی در دوران حکومت القادر بالله عباسی و دیگری در دوران حکومت القائم بالله عباسی بوده است.

12-در پایان خطبه چنین آمده است: ثم نزل (ع) عن المنبر و أمر اصحابه بالرحیل الی الکوفه. (سپس آن حضرت از منبر فرود آمد  و اصحابش را دستور داد به سوی کوفه حرکت کنند).

13- در این حال دیدند حسن بصری تعدادی لوح در دست دارد و می نویسد. حضرت سؤال کردند چه می کنی؟ او پاسخ داد: آثار شما را می نویسیم تا برای آیندگان حدیث کنیم. ( نکتب آثارکم لنحدّث بها بعدکم).

پایان

انصاری

13/04/1397