تحصیلات حوزوی

ادبيات عرب و منطق و معاني بيان را ابتدا نزد مرحوم والد و بعدها نزد اساتيد وقت و عمدتاً استاد بزرگوار حجت الاسلام و المسلمين آقاي حاج شيخ رحمت الله فشاركي به پايان بردم و دروس سطح شامل كتاب هاي معالم ، قوانين و لمعتين را بيشتر نزد اساتيدي چون حجج اسلام شب زنده دار ، صلواتي و ستوده تلمذ نمودم و رسائل ، مكاسب و كفايه را از محضر آيات عظام حاج ميرزا حسين نوري ، مشكيني و فاضل لنكراني استفاده بردم. كلام و فلسفه را نزد اساتيد بزرگوار شهيد مفتح ، آيات عظام جوادي آملي و حسن زادة آملي تلمذ نمودم (@).

در سال 1346 در محضر درس خارج فقه و اصول آيات عظام گلپايگاني ، حاج ميرزا هاشم آملي ، محقق داماد و وحيد خراساني شركت نمودم و تا آستانه پيروزي انقلاب اسلامي همچنان ادامه دادم.

فعالیت های فرهنگی

فعاليت هاي فرهنگي و سياسي خود را قبل از انقلاب از سال 1345 با ايراد سخنراني ها و نوشتن مقالات در نشريات آن زمان شامل “ نداي حق ” ، “ نامة مسجد اعظم قم ” و “ سالنامة پيام اسلام ”

شروع كردم. بيشتر فعاليت هاي تبليغي و سخنراني ها را در آن دوران در شهرهاي محلات ، سمنان و تهران انجام دادم و چند بار در اين شهرها به شهرباني و ساواك احضار و ممنوع المنبر شدم.

دوره تحصیلی تکمیلی 5 ساله

در سال هاي بين 1350 تا 1356 در محضر شهيد بزرگوار آيت الله دكتر بهشتي برنامة علمي و فرهنگي جامعي را در زمينة علوم و معارف اسلامي در سطح وسيع و عميقي شروع نمودم. شهيد بزرگوار كه يكسال قبل از آن ، پس از يك دوران اقامت شش ساله در آلمان و امامت و ادارة مركز اسلامي هامبورگ ، به تهران باز گشته بود تصميم گرفته بود افرادي را از ميان طلاب و دانشجويان گزينش نموده كادر سازي كند. وي تا اوان پيروزي انقلاب اسلامي با تلاشي خستگي ناپذير اين جهاد مهم را با همزرمان خود آيت الله جنتي ، شهيد قدوسي و آيت الله مصباح يزدي به ثمر رساند. نگارنده و دوست صميمي حجت الاسلام و المسلمين آقاي مسيح مهاجري يكي از اين گروه ها بوديم كه توفيق و سعادت خودسازي و تكامل علمي در خدمت ايشان را پيدا كرديم.

ايشان طي يك برنامة دقيق علمي پنج ساله ارشاد و هدايت ما را به عهده گرفتند و بعنوان استاد راهنما بر اجراي كامل برنامه نظارت كردند. مواد درسي و پژوهش و تحقيقاتي عبارت بودند از : تفسير و معارف قرآن ، تكميل فلسفة اسلامي و فلسفة اروپا ، تكميل زبان عربي روز ، فراگيري زبان انگليسي ، شناخت مسيحيت و اديان ديگر، يررسي تاريخ اسلام و تاريخ اروپا و تحقيق در علم درايه و رجال و ادامة دروس فقهي.[3]

تأسیس کانون تحقیقات اسلامی در قم

پايان اين دوره منجر به تأسيس مؤسسه اي براي تبليغات خارج كشور زير نظر استاد گرديد. نام اين مؤسسه عبارت بود از : “ كانون تحقيقات اسلامي ” يا Islamic research Institute) ) كه تا زمان پيروزي انقلاب اسلامي ادامه داشت و در سال 1361 در معاونت بين الملل سازمان تبليغات اسلامي ادغام گرديد.

فعالیت های پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پيروزي انقلاب اسلامي به خاطر مسئوليت هاي مهم استاد ارتباط مستقيم ما با ايشان كمتر از گذشته شد. من در اين دوران ضمن ادارة مؤسسة مذكور با ورود و استقرار حضرت امام خميني (قده) در قم به دعوت آيت الله رسولي محلاتي در دفتر معظم له در زمينة بررسي و ترجمة نامه هاي انگليسي وارده همكاري نمودم .

بعدها در تهران مدتي را در حزب جديد التأسيس جمهوري اسلامي در كنار شهيد باهنر در خدمت استاد بزرگوار قرار گرفتم.

در سال 1360 همكاري خود را با وزارت ارشاد اسلامي در روابط بين الملل در زمينة تبليغات خارجي آغاز نمودم. بعدها با نظر شورائي از فرهيختگان كه نگارنده هم عضو آن بود تشكيلات “بنياد انديشة اسلامي” كه هدف آن انتشار مجلاتي به زبان هاي خارجي جهت معرفي فرهنگ اسلامي و انقلاب به مردم جهان بود راه اندازي شد. من در اين تشكيلات مدتي به عنوان سردبير مجلة انگليسي زبان آن بنام (Echo of Islam) بودم.

همکاری ده ساله با سازمان تبلیغات اسلامی

در سال 1361 به دعوت آيت الله جنتي ، رياست وقت سازمان تبليغات اسلامي ، براي همكاري با اين نهاد ، در بخش ارتباطات بين الملل دعوت شدم. تصدي امور معاونت بين الملل با حجت الاسلام و المسلمين آقاي تسخيري بود. بخاطر فضاي معنوي و صميمي حاكم بر اين نهاد مقدس انقلابي به مدت ده سال بدون وقفه اين همكاري را ادامه دادم. كار اصلي من در اين دهه عبارت بود از تهيه و انتشار كتب و نشريات به زبانهاي مختلف جهان. در طول اين مدت با همكاري مؤلفان و مترجمان بيش از چهارصد كتاب در بارة معارف اسلامي و انقلاب اسلامي به زبانهاي گوناگون از جمله عربي ، انگليسي، فرانسوي ، آلماني ، تركي استانبولي ، اردو و غيره منتشر گرديد. اكثر آثار شهيد مطهري و ديگر نويسندگان معروف به اين زبانها ترجمه و منتشر شد.

در همين دوران سردبيري مجلة فصلي “ التوحيد ” به زبان انگليسي كه از انتشارات سازمان بود و همچنين روزنامه يوميه انگليسي زبان “ تهران تايمز ” (Tehran Times) وابسته به سازمان به عهده اينجانب بود. اين دوران ده ساله با فضل و عنايات الهي براي من دوراني بسيار پرتلاش و موفقيت آميزي بود كه ثمرة تلاش هاي تربيتي آيت الله بهشتي و زمينه سازي آيت الله جنتي ( اين بهشتيان ) بود.

در اين دوران سفرهاي متعددي بمنظور كارشناسي ، تبليغ و تبيين مواضع جمهوري اسلامي و نيز شركت در كنفرانس هاي علمي و فرهنگي و همكاري با پايگاه هاي فرهنگي به نقاط مختلف جهان صورت گرفت و تجارب فراواني به دست آمد. گزارشات و تجارب این سفر ها در دو جلد کتاب قطور تحت عنوان «سفر به کشورهای مختلف جهان در ارتباط با انقلاب اسلامی» توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شد.

امامت و اداره مسجد و مرکز اسلامی هامبورگ

در اسفند ماه سال 1370 از سوي مقام معظم رهبري حضرت آيت الله العظمي خامنه اي افتخار امامت و ادارة مسجد و مركز اسلامي هامبورگ را پيدا كردم. گويا چنين مقدّر بوده كه شاگرد بي بضاعتي در جايگاه استادش قرار گيرد و كار او را ادامه دهد.

در اين دوران پر افتخار كه حدود هفت سال به طول انجاميد علاوه بر عهده داري امور ديني و مذهبي مسلمانان در كنفرانس هاي علمي و فرهنگي كشورهاي مختلف اروپا شركت و مقالات و سخنراني هاي زيادي را ارائه نمودم. با استفاده از زبانهاي عربي ، انگليسي و آلماني و با استفاده از نشريات ، كتب ، اينترنت و حضور در محافل فرهنگي با فرهنگ اروپا آشنا شده و با توجه به حضور گستردة مسلمانان از كشورهاي اسلامي مشرق زمين در اروپا ، در دوران جنگ و بحران هاي دو دهة اخير ، روابط گسترده اي با مسلمانان بومي و مهاجر برقرار گرديد. مسائل ديني ، اجتماعي و سياسي مورد نياز مسلمانان هر جمعه در خطبه هاي نماز جمعة مسجد و مركز اسلامي هامبورگ به سه زبان فارسي ، عربي و آلماني ايراد مي گرديد و متن آلماني آن روي وب سايت مركز جهت استفادة آلماني زبانها در سراسر آلمان ، اتريش ، هلند و غيره قرار مي گرفت.

از توفيقاتم در اين دوران بناي ساختمان جديدي در كنار مسجد با زير بنائي به مساحت حدود دو هزار متر مربع در سه طبقه بود كه نياز مركز اسلامي را از نظر كتابخانه ، ساختمان اداري و پاركينگ تأمين كرد. همچنين تهية فرش مدوّري در اندازة كامل زير گنبد با نقشة زيبا و بافت ايران ، تهية لوستر جالبي براي زير گنبد مسجد و تكميل كاشي كاري بخش باقي ماندة زير گنبد و كتابخانة ساختمان جديد از توفيقاتي بود كه خداوند نصيب اين بندة ناچيز كرد. خداي متعال را بر اين توفيقات سپاس ميگويم و اميدوارم به همة بانيان خير و امامان سابق اين پايگاه بزرگ ديني اجر و پاداش عنايت فرمايد.

همکاری در دفتر مقام معظم رهبری

پس از بازگشت از آلمان در سال 1378، در معاونت ارتباطات بین الملل دفتر مقام معظم رهبری مشغول به کار شدم که این همکاری تا سال 1395 ادامه داشت. در طول این مدت در مدیریت بخش اروپا و آمریکا ارتباط با مسلمانان و مراکز اسلامی این کشورها را عهده دار بودم. محصول این تجربیات چاپ و انتشار جلد دوم کتاب « سفر به کشورهای مختلف در ارتباط با انقلاب اسلامی » بود که در سال 1392 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شد. جلد اول آن منعکس کننده تجربیات همکاری ده ساله با معاونت بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی بود که در سال 1383 توسط همان مرکز انتشار یافت.

آثار و تأليفات منتشر شده

گرچه اشتغال به فعاليت هاي تبليغي و اجتماعي مجال و فراغتي براي تأليف و تدوين باقي نمي گذاشت اما در اين خلال توانستم ترجمه ها و تأليفاتي را تنظيم نمايم. از بين اين آثار چند اثر طبع و منتشر گرديده كه فهرست آن به قرار زير است :

1- “ رمز عقب ماندگي ما ” كه ترجمة كتاب “ لما ذا تأخّر المسلمون و تقدّم غيرهم ” تأليف شكيب ارسلان مصري است. چاپ سازمان انتشارات نوید، سال 1348.

2- “ نداي اسلام از قلب ايتاليا ” ترجمة اثر خانم واگليري ايتاليائي. اين دو كتاب قبل از انقلاب چند بار چاپ و منتشر گرديدند. چاپ انتشارات پیام اسلام - قم، سال 1350.

3- “ خلاصة جامع السعادات ” مرحوم نراقي كه ترجمة انگليسي آن چندبار به صورت هاي مختلف در سال 1362 چاپ شد و پس از انتشار متن انگليسي در كشورهاي مختلف بعدها به زبان هاي مالزيائي ، آلماني و فرانسه نيز ترجمه گرديد.

4- “ جهان مسيحيت ” ترجمه از انگليسي به فارسي با همكاري آقاي مسيح مهاجري ، چاپ انتشارات اميركبير (سه بار). چاپ نخستین در سال 1368.

5- جزوة “ شايعة تحريف قرآن" به زبان انگلیسی تحت عنوان Misconception Regarding Mutilation of the Holy Quran ، چاپ سازمان تبليغات اسلامي. سال 1366.

6-"تاریخچه مسجد و مرکز اسلامی هامبورگ" با اسناد و مدارک، چاپ سال 1374

7- "سفر به كشورهاي مختلف در ارتباط با انقلاب اسلامي” ، جلد اول در 717 صفحه. چاپ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سال 1383.

8-“سفر به كشورهاي مختلف در ارتباط با انقلاب اسلامي” ، جلد دوم در 823 صفحه. چاپ مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، سال 1392.

9-تعالیم اسلامی به زبان آلمانی تحت عنوان (Islamische Lehren) در 303 صفحه چاپ مرکز اسلامی هامبورگ، سال 2016.

۱۰- مجموعه مقالات شامل مقالات فارسی، عربی، انگلیسی و آلمانی در ۷۲۶ صفحه، چاپ انتشارات گنجور، سال ۱۴۰۲.
همچنین مقالات زیادی در موضوعات مختلف اسلامی برای سمینارها و کنفرانس ها به زبان فارسی، عربی و انگلیسی تدوین نموده ام.

آثار و تألیفات منتشر نشده

1-جنایات آمریکا در طول تاریخ

2- محمد (ص) در قرآن یا سیره نبوی قرآنی

3-المشاهیر من اعلام الشرق الاوسط

4-سیری در عهدین (کتاب مقدس: تورات و انجیل)

5-نگاهی به قرآن و عهدین

6-ترجمه کتاب تحفه الاریب فی الرد علی اهل الصلیب

7-مطالعات و برداشتهائی در باره مسیحیت

8-گزیده هائی از تاریخ عمومی عالم، تألیف آلبرماله

9-الفقه: فی تلخیص البیع من کتاب المکاسب، للشیخ الانصاری

10-الاصول: من کتاب رسائل الشیخ الانصاری

11-تقریرات درس فقه آیت الله العظمی گلپایگانی (مباحث طهارت)

12- تقریرات درس اصول آیت الله محقق داماد (مباحث الفاظ)

13-تقریرات درس فقه آیت الله وحید خراسانی (مباحث مختلف فقه)

14-تقریرات درس اصول آیت الله وحید خراسانی

15- تقریرات درس اصول آیت الله شیخ هاشم آملی

16-تقریرات مباحثی در کلام و فلسفه اسلامی و غربی (استاد راهنما: شهید بهشتی)

17-تقریرات مباحث قرآنی (استادان راهنما: آیت الله مصباح یزدی و شهید بهشتی)

18- تقریرات درس درایه، رجال و علم الحدیث آیت الله سید موسی شبیری زنجانی.

--------------------------------------------------------------------------

[3] - از آنجا كه اين برنامه مي تواند تجربة مفيدي براي نسل جديد طلاب علوم ديني نيز باشد در اينجا مناسب مي بينم كه خلاصه اي از آن را كه قبلاً بمناسبتي تهيه كرده بودم به عنوان يادگار استاد بياورم:

مواد درسي: متون و مباحث:

فقه و اصول : لزوم شركت در يك درس خارج فقه و اصول همراه با مطالعه ، مباحثه و نوشتن تقريرات. تقريرات را بايد استاد راهنما ببيند و تذكرات لازم را در حاشية آن بنويسد. ( شهيد بهشتي بعنوان استاد راهنما در همة مواد درسي اين كار را براي ما انجام مي داد.)

زبان عربي : يادگيري زبان عربي روز نزد استاد عرب زبان شامل: 1- مكالمه 2ـ ترجمه از فارسي به عربي 3ـ نوشتن مقاله به زبان عربي روز. اين برنامه از همان سال اول هر روز و روزي يك ساعت بمدت يكسال تحصيلي اجرا مي شد.

زبان انگليسي : يادگيري زبان انگليسي دورة متوسطه و عالي نزد استاد بومي شامل : 1ـ فراگيري گرامر 2ـ مكالمه 3ـ متن خواني 4ـ ترجمه از فارسي به انگليسي 5ـ نوشتن مقاله. اين برنامه نيز از سال اول هفته اي 8 ساعت ( در روزهاي پاياني هفته ) به مدت 18 ماه اجرا مي شد.

ملاحظه : شايان ذكر است كه زبان عربي و انگليسي بتدريج و در طول پنج سال در استفاده از متون ومنابع در مواد درسي برنامه بكار گرفته مي شد.

تفسير موضوعي قرآن : در اين بخش موضوعاتي توسط استاد راهنما كه آيت الله مصباح يزدي بود تعيين مي شد . براي بدست آوردن ديدگاه قرآن در بارة آن موضوع پژوهش و بررسي صورت مي گرفت. براي هر موضوع يكبار قرآن از ابتدا تا انتها به دقت مطالعه و آيات مربوطه استخراج و نوشته مي شد. سپس در يك يا چند جلسه افراد نوشته هاي خود را با يكديگر تطبيق مي دادند تا در صورت جا افتادگي ، كمبودها جبران شود. بعداً هر يك از افراد آيات را دسته بندي كرده و برداشت هاي خود را از مجموعة آيات دسته بندي شده با كمك گرفتن از تفاسير مي نوشت. استاد راهنما نوشته ها را بررسي نموده در بارة آنها اظهار نظر مي كرد.

تاريخ اسلام : مطالعه يك دوره متوسط تاريخ اسلام و يادداشت برداري از مطالب مهم و جالب آن كه ما در اين بخش از دورة كتاب “سيره المصطفي” و “ سيره الائمه الاثني عشر” استفاده كرديم.

فلسفه : در فلسفه كار گسترده اي در چندسال انجام گرفت. مواد درسي عبارت بودند از : 1ـ درس اشارات بو علي سينا “ نمط نفس ” همراه با مطالعه و مباحثه آن 2ـ درس بدايه الحكمه همراه با مطالعه و مباحثه 3ـ درس نهايه الحكمه همراه با مطالعه و مباحثه (*) 4ـ درس اسفار جلد اول مباحث وجود ، جلد سوم مباحث حركت و جلد هشتم مباحث نفس همرا با مطالعه و مباحثه 5ـ تاريخ فلسفه: الف ـ مطالعه و بررسي دورةكتاب سير حكمت در اروپا از محمد علي فروغي ، ب ـ تاريخ الفلسفه الاروبيه از يوسف كرم 6ـ درس كتاب فلسفتنا شهيد صدر همراه با مطالعه و مباحثه 7ـ اصول فلسفه و روش رئاليسم: مطالعة دقيق همراه با مباحثه و تقرير برخي از مطالب با نظر استاد راهنما 8ـ درس بخش هائي از فلسفة هگل همراه با مطالعه و تقرير نويسي ( شهيد بهشتي خود اين درس را با توجه به متن آلماني آن براي ما تدريس مي كرد) 9ـ مطالعة و بررسي يك متن فلسفي به زبان انگليسي كه ما به اشارة استاد ، كتاب Revelation and Reason in Islam تأليف A. J. Arberry را مورد بررسي قرار داديم.

شايان ذكر است كه مواد درسي فلسفه در طول پنج سال ادامه داشت.

درايه ورجال : ما اين مادة درسي را نزد آيت الله شبيري زنجاني كه استاد اين فن بود به صورت در س خارج گذرانديم و تقريرات آن را تهيه نموديم. كتاب هاي منبع براي مطالعة جنبي عبارت بودند از : دراية شهيد ، درايه الحديث ، و علم الحديث كه هردو از تأليفات آقاي كاظم مدير شانه چي استاد دانشگاه مشهد است. همچنين مطالعة كتاب الاضواء علي السنه المحمديه ، تأليف محمود ابو ريّه نيز توصيه شده بود.

شناخت مسيحيت : در اين بخش نيز مطالعات گسترده اي انجام شد كه رؤوس عناوين باين شرح بود : 1ـ مطالعة كتاب مقدس شامل عهد عتيق و عهد جديد كه ضمن آن دو كار انجام شد : يكي يادداشت برداري ضمن مطالعه كه مطالب جالب و مهم آنها در دفتري نوشته شد. ديگري نوشتن مطالب مشترك بين قرآن و عهدين و مقايسة بين آنها. 2ـ مطالعة كتاب هاي تأليف شده به زبان فارسي و عربي در بارة مسيحيت از جمله : الرحله المدرسيه ، و الهدي الي دين المصطفي تأليف شيخ محمد جواد بلاغي. 3ـ مطالعة كتاب هاي تأليف شده توسط مسيحيان كه ما تعدادي از آنها را از كليساهاي مسيحي در تهران خريداري نموده به مطالعة آنها پرداختيم. 4ـ مطالعة متني به زبان انگليسي در بارة فرق مسيحيت بنام Christendom تأليف Einar Molland كه ما آنرا ضمن مطالعه ترجمه نموده و بعدها پس از تصحيح و باز نگري تحت عنوان “ جهان مسيحيت ” توسط انتشارات امير كبير دو بار منتشر گرديد. 5ـ تحقيق ميداني دربارة مسيحيت با مراجعه به كليساها و گفت و گوي دوستانه با كشيش ها و ارباب كليسا. اين برنامه در يكي از تابستان ها طي سفر و اقامتي در تهران انجام شد. شايان ذكر است كه در آن زمان حدود چهل كليسا از فرق مختلف مسيحيت در تهران فعال بودند.

تاريخ اروپا : مطالعه و يادداشت برداري از يك دوره كتاب در بارة تاريخ اروپا كه ما در اين بخش از دورة كتاب “تاريخ آلبرماله‌” استفاده كرديم.

روانشناسي : مطالعه و بررسي يك سري از كتاب هاي روانشناسي و روانكاوي.

سفرهاي تجربي : در طول برنامه پنجساله قرار بود سفرهائي به منظور كسب شناخت و تجربه به خارج كشور انجام شود كه نگارنده در اين دوران سفري به برخي از كشورهاي حاشية خليج فارس داشتم.

شایان ذکر است که طرح اولیه برنامه پنج ساله به قلم شهید بهشتی در همین سایت تحت عنوان «برنامه آموزشی پژوهشی» شهید بهشتی در همین سایت به آدرس ذیل درج گردیده است:

http://mbansari.blogfa.com/category/32/%d8%a8%d8%b1%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d8%a2%d9%85%d9%88%d8%b2%d8%b4%db%8c-%d9%be%da%98%d9%88%d9%87%d8%b4%db%8c-%d8%b4%d9%87%db%8c%d8%af-%d8%a8%d9%87%d8%b4%d8%aa%db%8c

----------------------------------------------

(@) تفصیل دروس حوزوی بر اساس سالها و اساتید:

سال 1337 هجری شمسی: ورود به حوزه علمیه قم، جامع المقدمات: استاد : والد گرامی.

بخش های خوانده شده: شرح امثله، صرف میر، تصریف، عوامل ملامحسن، انموزج و صمدیه.

سال 1338 : سیوطی: آقا شیخ رحمت الله فشارکی، شمسیه: والد گرامی.

سال 1339 : مغنی: آقا شیخ رحمت الله فشارکی، شرح نظام: والد گرامی، حاشیه ملا عبدالله : آقای مقتدائی.

سال 1340 : مطول : آقا شیخ رحمت الله فشارکی و بخشی آقای خزعلی و معالم: آقای فاضل اصفهانی.

سال 1341 : شرح لمعه جلد اول: آقای صلواتی و بخش هائی : آقایان زرندی و محمد علی گرامی. قوانین الاصول: آقای شیخ حسین شب زنده دار.

سال 1342 : شرح لمعه جلد دوم: آقای شیخ حسین شب زنده دار. منظومه سبزواری: آقای تقدیری.

سال 1343 : رسائل : آقای میرزا حسین نوری همدانی و بخشی از اواخر آن: آقای شیخ علی پناه اشتهاردی. مکاسب محرمه : آقای ستوده ، بیع : آقای خزعلی و خیارات : آقای میرزا علی مشکینی.

سال 1345 : کفایتین : جلد اول : آقای میرزا حسین نوری همدانی و جلد دوم: آقای فاضل لنکرانی.

سال 1346 : درس خارج فقه : آیات عظام گلپایگانی و وحید خراسانی و اصول : آقایان میرزا هاشم آملی و محقق داماد.

درس های خارج همچنان تا سال پیروزی انقلاب اسلامی (1357) همچنان ادامه داشت.

_______________

(*) شایان ذکر است که برای تدریس یک کتاب فلسفی مختصر و جامع ، شهید بهشتی از علامه طباطبائی درخواست کردند که چنین کتابی را جهت تدریس برای طلاب سطح بالای مدرسه حقانی تألیف کنند. ایشان قبول کردند و شروع به تألیف کتاب بدایه الحکمه کردند. هر روز مقداری از کتاب را می نوشتند و دستخط مبارک در اختیار آقای جوادی آملی قرار می گرفت.

در آن زمان فتوکپی نبود و دستگاهی به نام استنسیل برای تکثیر در مدرسه حقانی بود. درس هر روز تایپ و تکثیر می شد و در اختیار طلاب که حدود 15 نفر بودیم قرار می گرفت. آقای جوادی آملی از روی نسخه دستخط درس می گفتند و طلاب از روی این کپی ها استفاده می کردند.

بالاخره کتاب به همین منوال به پایان رسید. مجدداً درخواست کردند که علامه طباطبائی یک کتاب مفصل تری هم تألیف نمایند که کتاب نهایه را هم تألیف کردند و به همان طریق تدریس شد.

بنا براین ما اولین شاگردان کتاب های بدایه الحکمه و نهایه الحکمه بودیم که بعد ها این دو کتاب به عنوان کتاب های درسی حوزه قرار گرفت.