در این مقاله سعی ما بر این است که ثابت کنیم قبل از صفویه دولت های مقتدری از شیعه در نقاط مختلف غرب آسیا و شمال آفریقا در سده های اول گسترش اسلام وجود داشته که تاریخ اسلام بر آنها گواهی می دهد.گرچه در دوران حکومت استبدادی 132 ساله امویان شیعه گری بتمام معنی سرکوب می شد و هرجا صدائی و پرچمی از آن بلند می شد بشدت با آن برخورد و ریشه کن می شد، اما در دوران حکومت بنی عباس که گاهی تضعیف می شد شیعیان علوی قیام می کردند و در منطقه حضورشان مردم را از حقایق تاریخی آگاه می کرده و دولت شیعی و علوی تشکیل می دادند.

بررسی های تاریخی نشان می دهد که سالها قبل از صفویه چند دولت رسمی و مقتدر شیعه تشکیل شده بود که اهم آنها عبارتند از :

1-دولت ادریسیان در شمال آفریقا از سال 172 تا 375 ق.

2- دولت علویان در طبرستان ( مازندران و..) از سال 250 تا 316 ق.

3- دولت حمدانیان در سوریه و عراق (حلب تا موصل) از سال 293 تا 394 ق.

4- دولت فاطمیان در مصر از سال 297 تا 567 ق.

5- دولت آل بویه در ایران و عراق از سال 320 تا 550 ق.

همانگونه که ملاحظه می شود این دولت ها بین یک تا چند قرن بر پا بوده که تمدن اسلامی را در مناطق مذکور به نمایش گزاردند. در اینجا برای معرفی این دولت ها و پیشرفت و شکوفائی سرزمین های آنها توضیحاتی در حد یک مقاله را ارائه می نمائیم.

دولت ادریسیان (172-375 ق.)

یکی از نتائج ظلم و ستم های بنی عباس در باره خاندان علوی قیام «حسین» فرزند علی بن حسن بن الحسن المجتبی (ع) بود که به قیام «فخ» معروف است. این قیام در سال 169 ق. در سرزمین «فخ» حدود 16 کیلومتری مکه رخ داد که در آن جمعی از خاندان «حسین» و یارانش شهید شدند که پس از جمع آوری سرهای بریده تعداد آنها از یکصد نفر تجاوز می کرد.

در این قیام «ادریس» فرزند عبد الله بن حسن المجتبی (ع) جان بدر برد و به سوی مصر گریخت و در محلی پنهان شد. در آنجا برخی از شیعیان او را به مراکش بردند. از حسن تصادف استاندار شهر «ولیله» اسحاق بن محمد بن عبد الحمید که از طرف بنی عباس به این پست گمارده شده بود به او پناه داد و مقدمش را گرامی داشت و از فرمانبرداری بنی عباس سر باز زد.

هنگامی که مردم و سران قبائل از این جریان آگاهی یافتند گرد او جمع شده و با او دست بیعت دادند. بتدریج عظمت و اقتدار او در شهرهای مختلف از جمله شهرهای الجزائر بالا گرفت و توانست دولتی مقتدر تشکیل دهد. او به ترویج مکتب تشیع اقدام کرد و مساجد و بنای های خیریه ای بنا کرد.

یکی از مساجد معروف او در شهر «تلمسان» الجزائر است که دستور داد منبری برای آن بسازند و این جملات را بر آن بنویسند: « بسم الله الرحمن الرحیم. هذا ما امر به الامام ادریس بن عبد الله بن حسن بن علی بن ابی طالب، و ذلک فی صفر سنه 174».

ابن خلدون در مقدمه اش می نویسد : تا به امروز نام ادریس زینت بخش آن منبر است.

خبر اقتدار ادریس به هارون الرشید رسید که از عاقبت آن ترسید. لذا جاسوسی بنام «شماخ» فرستاد تا به عنوان پناهنده سیاسی بر او وارد شود و او را مسموم کند. این جاسوس با جلب اعتماد ادریس و قرار گرفتن در جمع مقربان او سرانجام او را مسموم و سپس فرار کرد.

ادریس دوم

ادریس بهنگام شهادت هیچ فرزندی از خود بجای نگذاشت بجز فرزندی که در شکم کنیز بربریه ای داشت. سران قبائل جمع شدند و تصمیم گرفتند که اگر این جنین پسر باشد او را جانشین پدر کنند. اتفاقاً جنین پسر بود که پس از تولد از او نگهداری کرده از کودکی او را تعلیم و تربیت دادند تا توانست بار سنگین مسئولیت را بدوش گیرد.

از کارهای مهم او در دوران حکومتش بنای شهر زیبای « فاس» بود که در طول یکسال آنرا بنا کرد. برای بنای شهر از مهندسان حاذق استفاده کرد که مساجد ، مدارس و بازار ها و دیگر نیاز های یک شهر پیشرفته در آن طراحی و ساخته شد.

او در سال 213 ق. در سن 36 سالگی زندگی را بدرود گفت و چند پسر بنام های : محمد ، عبد الله ، ادریس ، احمد ، جعفر ، یحیی ، قاسم ، عمر ، علی ، داود و حمزه بجای گذاشت.

محمد بن ادریس

پس از ادریس دوم فرزندش «محمد« زمام امور کشور را بدست گرفت و برادران خود را به فرمانروائی استان های کشور گمارد که این کار موجب دلبستگی همه برداران به او شد.

علی بن محمد بن ادریس

محمد بهنگام مرگ فرزندش علی را به جانشینی خود بر گزید و در سال 221 چشم از جهان فرو بست. در دوران رهبری او وضع زندگی مردم بسیار خوب و ملت در آسایش و نعمت بسر می بردند تا آنکه در سال 234 زندگی را بدرود گفت.

یحیی بن محمد

پس از علی بن محمد ، یحیی بن محمد به حکومت رسید که دوران حکومتش طولانی شد و خدمات ارزنده ای برای ملت انجام داد. او شهر فاس را رونق بیشتری داد و دستور ساختن حمام ها و مسافرخانه ها را داد. مسجد قرویین معروف به «جامعه القروین» از یادگار های دوران اوست که تا کنون به عنوان دانشگاهی دینی و اسلامی مطرح است. وی سر انجام بسال 264 در گذشت و فرزندش یحیی که همنام او بود بجای او نشست.

یحیی بن یحیی

او متأسفانه نقطه مقابل پدرش بود که در اثر بی کفایتی مردم فاس نتوانستند او را تحمل کنند و بر او شوریدند. وی بسوی اندلس فرار کرد و در آنجا ماند تا در گذشت.

پس از اوپسر عمویش «علی بن عمر» زمام امور را بدست گرفت ولی چندان ادامه نیافت و کودتای خوارج او را ناچار به فرار کرد.

پس از فرار علی ، مردم با «یحیی نوه ادریس» بیعت کردند. اما طولی نکشید که سپاه عبید الله المهدی ، خلیفه فاطمی بر او هجوم کرد و پس از محاصره شهر فاس بر او غلبه یافت و به حکومت ادریسیان پایان داد.

دولت علویان در طبرستان ( مازندران و..) (250-316)  

گروهی از بزرگان اولاد علی ابن ابی طالب (ع به نام ائمه علوی در قرن سوم هجری قمری در طبرستان قیام کردند. حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن امام حسن المجتبی (ع) ملقب به «داعی اول» یا «داعی کبیر» از ری به طبرستان هجرت کرد و در روز ۲۵رمضان سال۲۵۰ قمری وارد قریه سعید آباد (مرزن آباد فعلی) در چالوس بین کلار و رویان شد، دو روز در آنجا ماند و مردم از اطراف برای بیعت نزد او آمدند سپس رهسپار رویان شد و نماز عید فطر را در مصلای رویان اقامه کرد بعد با همراهی مردم که از آبادی‌های اطراف به او ملحق شدند به آمل رفت و در آنجا با پشتیبانی عده بسیاری از مردم آن سامان و بیعت با او حکومت خود را در آنجا تأسیس کرد..

حکومت بیست ساله داعی کبیر (از سال250 تا 270 ق.) معاصر «طاهریان» بود که همواره با جنگ و گریز همراه بود اما او توانست در نامه‎هایی به مردم مناطق مختلف شمال ایران شمار زیادی را که تا آن دوره اسلام را نپذیرفته بودند، به اسلام شیعی دعوت نماید. در نامه‎های او همواره بر شعائر شیعی، تفضیل امام علی (ع) بر دیگر صحابه، نقد شدید جبرگرایی، تشبیه و تجسیم تأکید شده است.

دامنه حکومت او بتدریج توسعه یافت و شهرهای مازندران ، گرگان ، سلسله جبال البرز ، بخش هائی از استان سمنان و استان تهران فعلی را در بر گرفت.

 پس از او سید ابو الحسن احمد بن محمد برای یک سال حکومت را در دست گرفت، سپس برادر داعی کبیر محمد بن زید معروف به «داعی صغیر» از سال 271 تا 287 حکومت را اداره کرد.

از سال 287 تا 301 ق. دولت علویان با هجوم سامانیان ساقط شد. داعی صغیر پس از حدود هفده سال حکومت در ۲۸۷ق. در درگیری با سپاه سامانیان کشته شد، سر وی به بخارا و مرو منتقل و بدنش را در گرگان دفن کردند. مدفن وی به «گور داعی» معروف است. بعد از این شکست، طبرستان به قلمرو سامانیان در آمد اما افرادی از خاندان داعیان در طول این مدت منتظر فرصتی بودند تا حکومت علویان را احیاء نمایند.

 در سال 301 ق. مردی از خاندان امام سجاد (ع) قیام کرد و مجدداً دولت علویان احیاء شد. او ابو محمدحسن بن علی بن حسن بن علی بن عمر بن علی (امام سجاد) بن حسین الشهید (علیهما السلام) معروف به (ناصرکبیر) یا (ناصراطروش) بود.

تولد او در مدینه در حدود سال 230 ق. بوده که ظاهراً در زمان حکومت داعی کبیر به طبرستان هجرت کرده بوده است. وی جد مادری سید مرتضی و شریف رضی بوده است. شیخ طوسی او را از اصحاب امام هادی (ع) شمرده است. در منابع زیدی نقل قولی از ناصر اطروش آمده است که گفته : « من در سال 260 زمانی که امام حسن عسکری (ع) از دنیا رفت در تشییع و دفن او حاضر بودم». در آن زمان او حدود سی سال از سنش گذشته بود.

اما لقب «اطروش» بمعنی کر و ناشنوا از این جهت به او داده شده که در یکی از جنگ ها بر اثر اصابت شمشیر رافع بن هرثمه شنوائی خود را از دست داد. او مدت چهار سال از سال 301 تا 304 ق. حکومت کرد.

پس از او حسن بن قاسم بن حسن حکومت را بدست گرفت و از سال 304 تا 316 ق. حکومت کرد. آخرین شخصی که از این خاندان به حکومت رسید جعفر بن محمد بن حسن اطروش بود که در اثر هجوم آل زیار و سامانیان حکومت علویان منقرض گردید.

زیدی ها از جمله زیدی های یمن برای این خاندان احترام ویژه ای قائل هستند و آنها را امامان خود می دانند.

دولت حمدانیان (293-394 ق.)

یکی دیگر از دولت های شیعی که در قرن سوم و چهارم هجری قمری ظهور کرد دولت حمدانیان یا آل حمدان در سوریه و عراق بود. حمدانیان از خاندان شیعی دوازده امامی بودند که حکومت مقتدری در سوریه و عراق تشکیل دادند و از مرزهای قلمرو اسلامی در مقابل تهاجم رومی ها حفاظت کردند.

آل حمدان از قبیله تغلب و از نسل حمدان بن حمدون بن حارث بن لقمان تغلبی بودند که معاصر خلیه عباسی معتضد بودند.

دولت حمدانیان که از سال 292 تا 393 ق. به مدت 101 سال حکومت کرد آثار تشیع را در سرزمین های عراق و شام احیاء کرد. از جمله کارهای آنها درج اسامی مقدس پنج تن (ع) بر روی برخی از سکه های حمدانی بود. همچنین آنها حصار مستحکمی در اطراف مزار امام علی (ع) در نجف اشرف و قبه ای بزرگ بر روی آرامگاه آن حضرت بنا کردند.

 فرمانروایان آل حمدان در موصل عبارت بودند از:

1-    ابوالهیجاء عبدالله که از سال 293 ق. حاکم شد.

2-    ناصر الدوله ابو محمد الحسن از سال 317 ق.

3-    عضد الدوله ابو تغلب فضل الله الغضنفر از سال 358 ق.

4-    ابو طاهر ابراهیم از سال 379 ق.

5-    ابو عبدالله الحسین تا سال 389 ق.

فرمانروایان آنها در حلب عبارت بودند از:

1-    سیف الدوله ابو الحسن علی از سال 323 ق.

2-    سعدالدوله ابوالمعالی شریف از سال 356 ق.

3-     سعید الدوله ابو الفضائل سعید از سال 381 ق.

4-     ابو الحسن علی از سال 392 ق.

5-     ابو المعالی شریف تا سال 394 ق.

توصیف حکومت این حاکمان و اوضاع سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دوران حکومت آنها در منابع تاریخی ذکر شده است که درج آنها در این مقاله به درازا خواهد کشید.

دولت فاطمیان (297 - 567 ق.)

دولت مقتدر فاطمییان سلسله‌ای است که از سال297 تا 567 ق. به مدت تقریبی دو قرن بر بخش بزرگی از شمال آفریقا ، خاور میانه و دریای مدیترانه حکومت کرد. خلفای فاطمی پیشوایان شیعه اسماعیلی بودند و نام سلسله آنان به نام حضرت فاطمه دخت پیامبر گرامی اسلام ، نامگذاری شده بود. آنان در قسمت مدیترانه‌ای خاورمیانه، بمدت بیش از دو قرن مؤسسِ دولتی بودند که به گسترشِ علم، هنر و بازرگانی علاقه فراوان نشان می‌دادند. قاهره پایتختِ مصر، توسط فاطمیان پایه‌گذاری شد. نخستین خلیفه فاطمی عبدالله المهدی و آخرین آنها الفائز بنصر الله ابوالقاسم عیسی نام داشتند.

خلافت فاطمی در سال 297 در شمال آفریقا بنیان نهاده شد و به زودی به سیسیل ، مصر ، فلسطین ، و سوریه  گسترش یافت و در دوران حکومت هشتمین خلیفه فاطمی، المستنصربالله (وفات478 ق.) به اوج قدرت خود رسید. در طول این دوره حدوداً دو قرنی، فاطمیان یک حکومت مرفّه همراه با شادابی، عقلانی، اقتصادی و فرهنگی قابل ملاحظه‌ای را پدید آوردند.

دوران طولانی حکومت فاطمیان به ترویج و تقویت مذهب تشيع در سرزمین های مزبور بویژه درکشور مصر انجامید. در این دوران مراکز بزرگی مانند «جامع الازهر» برای آموزش علوم اسلامی با گرایش شیعه اسماعیلی تأسیس شد و آثار مهم این مذهب نگاشته شد. فاطمیان در دوره حکومت خود با استفاده از نهاد دعوت و ارسال داعیان (مبلغان مذهب اسماعیلی) متعدد به سرزمین‌های دور و نزدیک موفق به رواج تشیع اسماعیلی در نقاط مختلفی از جهان اسلام مانند یمن ، هند و مناطق شرقی ایران شدند.

دعوت خلفای فاطمی در سرزمین ایران در عهد سامانیان و غزنویان آغاز شد، اما در واقع به وسیله ناصر خسرو قبادیانی ، شاعر معروف خراسان و مقارن با اوایل دوران سلاجقه این دعوت تا حدی به ثمر رسید. در ادامه با آن که خلفای مصر در جلب آل بویه سعی فراوانی کردند، اما در این زمینه توفیقی به دست نیاوردند، چنان که عضد الدوله دیلمی در اواخر عمرش همچنان در صدد تسخیر مصر و برانداختن خلافت فاطمی بود که اجل مهلتش نداد.

زمامدارن خلفای فاطمی عبارت بودند از:

1-    المهدی بالله ، ابو محمد عبید الله از سال 297 ق.

2-    القائم بامر الله ، ابو قاسم محمد از 322 ق.

3-    المنصور بالله ، ابوطاهر اسماعیل از 334 ق.

4-    المعز لدین الله ، ابو تمیم معد از 334 ق.

5-    العزیز بالله ، ابو منصور نزار از 365 ق.

6-    الحاکم بامر الله ، ابو علی منصور از 386 ق.

7-    الظاهر لاعزاز دین الله ، ابو الحسن علی از 411 ق.

8-    المستنصر بالله ، ابو تمیم معد از 427 ق.

9-     المستعلی بالله ، ابو قاسم احمد از 487 ق.

10- الآمر باحکام الله ، ابو علی منصور از 495 ق.

11- الحافظ لدین الله ، ابو المیمون عبد المجید از 524 ق.

12- الظافر بامر الله ، ابو المنصور اسماعیل از 544 ق.

13- الفائز بنصر الله ، ابو قاسم عیسی از 549 ق.

14- العاضد لدین الله ، ابو محمد عبدالله از 555 ق.

دولت آل بویه در ایران و عراق (320- 550 ق)

آل بویه (۳۲۰–550 ق.) از دودمان‌های دیلمی زیدی مذهب ایرانی است که در بخش مرکزی و غربی و جنوبی ایران و عراق فرمانروایی می‌کردند، و از دیلم در لاهیجان گیلان برخاسته بودند. مؤسس این دولت «عماد الدوله» ملقب به «امیر» بود که 16 سال حکومت کرد و در سن 57 سالگی در شیراز درگذشت. انقراض این سلسله زمان «عضد الدوله دیلمی» ملقب به «شاهنشاه» بود.

او فرزند حسن رکن الدوله دیلمی بود که بزرگترین امیر آل بویه و از قدرتمند ترین امیران شیعی ایرانی بشمار می رفت که توانست بر مناطق وسیعی از سرزمین‌های اسلامی و ایران حکمرانی کند.

دوران حکومت آل بویه نزدیک به دو قرن و نیم بود که تعداد زمامداران آنها 20 نفر بودند و خدمات زیادی در سرزمین های تحت قلمرو خود انجام دادند. از خدمات عمرانی، امنیتی و رفاهی آنها می توان موارد زیر را بر شمرد:

بازسازی بغداد ، ساخت و احداث بازار ، آب رسانی ، ساخت پل ، کمک به کشاورزان ، زیبا سازی شهر ، سد سازی ، احداث آب انبارهای بزرگ ، ساخت بیمارستان عضدی در بغداد ، ساخت 17000 باب حمام در بغداد ، ساخت مساجد ، کمک به بینوایان و در راه ماندگان ، رفع اختلافات مذهبی ، باز سازی عتبات عالیات شامل مسجد نبوی در مدینه و کشیدن حصار دور شهر، حرم علوی ، حرم حسینی ، حرم کاظمین ، حرم عسکریین ، حرم شاه چراغ ، حرم آستانه حر بن یزید ریاحی.

شرح زندگی و حکمرانی زمامداران آل بویه در کتب تاریخی فراوانی ذکر شده که در اینجا نیازی به نقل آنها نیست.

شایان ذکر است که حکومت های دیگری نیز از خاندان اهلبیت عصمت و طهارت (ع) در قرون اولیه اسلامی و قبل از صفویه بوده است که ذکر آنها به طول می انجامد. دولت هائی از قبیل دولت آل طباطبا حسنی در کوفه و یمن از سال 199 تا 220 ق. ، دولت موالی آل فلاح در خوزستان – هویزه و نواحی آن از سال 850 تا 1029 ، دولت حسنی در حجاز و دولت حسینی در مدینه منوره که شرح آنها در کتاب ارزشمند « اعیان الشیعه» تألیف علامه سید محسن امین آمده است. علاقمندان می توانند به آن مراجعه نمایند.

تا اینجا نتیجه گیری می کنیم که بر خلاف نظر معاندان کینه توز وهابی تشیع ساخته و پرداخته پادشاهان صفوی نیست گرچه در دوران صفویه (905 -1148 ق.) نیز خدمات زیادی به مکتب اهلبیت (ع) انجام شده است. تشیع از زمان نصب امیر المؤمنین علی (ع) به عنوان جانشین و خلیفه پیامبر گرامی اسلام (ص) بوده و خواهد بود.

و السلام علی من اتبع الهدی

محمد باقر انصاری

19 آبانماه 1395